නිවැරදි ධර්මය සැමදා විද්‍යමාන නොවේ..... අධර්මයෙන් එය වැසීයමින් පවතී......
බටුගොඩ ශ්‍රී ජයසුන්දරාරාම මහා විහාරාධිපති , ධර්මවේදී
පූජ්‍ය නාලන්දේ විමලවංශ නාහිමි
බෞද්ධ කලා ශිල්ප අතර ඉතා උසස් නිර්මාණයක්‌ වශයෙන් බුදු පිළිම නිර්මාණය හැඳින් විය හැකි ය. බුද්ධත්වය වශයෙන් සැලකෙන්නේ බුදුන් වහන්සේගේ මහා කරුණාව, මහා ප්‍රඥාව දියුණු කිරීමයි. බෞද්ධ කලා ශීල්පීන් බුදු පිළිම නිර්මාණයේ දී මෙම කරුණු සැළකිල්ලට ගෙන ඇති බව පෙනෙයි. සමන්තපාසාදිකාවේත් , මහාවංසයේත් සඳහන් පරිදි ' මහකෙල ' නාග රාජයා විසින් ධර්මාශෝක නිරිඳුන්ට දක්වන ලද බුදු පිළිමයේ දෙතිස් මහා පුරුෂ ලක්‌ෂණ අන්තර්ගත විය. එසේම අසීත්‍යනුබ්‍යඤ්ජන ලක්‌ෂණ , බ්‍යාමප්‍රභා , කේතු මාලා සහ තවත් අනුබ්‍යඤ්ජන වලින් සමන්විත විය.
බුදු පිළිමයේ ඉතිහාසය පිළිබඳ විමසීමේ දී බොහෝ දෙනා පවසන්නේ දඹදිව ගන්ධාර දේශයෙන් එය ආරම්භ වූ බවයි. එහි රජකළ කණිෂ්ක රජතුමා විසින් බුදුරුව තම කාසිවල සටහන් කළ බව පෙනෙයි. බුදු රජාණන් වහන්සේ තමන් වහන්සේගේ ප්‍රතිමා ඉදිකිරීම ගැන සඳහන් කර නැත. උන් වහන්සේ දේශනා කළේ ''යෝ ධම්මං පස්‌සති සෝමං පස්‌සති' ''යමෙක් ධර්මය දකියි ද හෙතෙම මා දකියි.'' - ' කිංතේ ඉමිනා පූතිකායෙන දිට්‌ඨෙන? '' 'මෙම පිළිකුල් සහගත සිරුර දැකීමෙන් ඇති ඵලය කිම?' යනුවෙනි. මුල් යුගයේ කලා කරුවන් කල්පනා කළේ බුදු පිළිම නිර්මාණය කිරීම උන් වහන්සේට කරන අගෞරවයක්‌ වශයෙනි. ඒ නිසාම බුදු පිළිම වෙනුවට ධර්ම චක්‍රය, සිරිපතුල, ස්‌ථූපය, වජ්‍රාසනය, ස්‌වස්‌ථිකය , වැනි සංඛෙත භාවිතා කළහ. සාංචි, භාරුත් වැනි කැටයම්වල ඒ බව දිස්‌ වෙයි. පාහියං , හය්‍යුංසාං වැනි දේශාටකයන්ගේ වර්තා වැනි සාහිත්‍යය මූලාශ්‍ර වල ක්‍රි. පූ . 6 වන සිය වසට පෙර පිළිම තිබූ බව සඳහන් වෙයි.අශෝක රජ තුමා 'මහකෙල' නම් නාග රාජයකු ලවා පිළිමයක්‌ කරවූ බව සඳහන් වෙයි. මහාචාර්ය ගුණසිංහ , නන්දදේව විෙ-සේකර , ඩී. ටී. දේවේන්ද්‍ර වැනි වියතුන් බුදු පිළිම කලාව ලංකාවේ ආරම්භ වූ බව සඳහන් කරති. එහෙත් ප්‍රකට පුරා විද්‍යාඥයකු වන සෙනරත් පරණවිතාන ශූරීන් පවසන්නේ ඉන්දියාවේ ගන්ධාර , මථුරා වැනි ප්‍රදේශවල බුදු පිළිම කලාව ආරම්භ වූ බවයි. එම සම්ප්‍රදායයන් සංකලනයවී දක්‌ෂිණ දේශයේ ආන්ද්‍ර හෙවත් අමරාවතී සම්ප්‍රදාය අනුව ලංකාවේ පිළිම කලාව ආරම්භ වන්නට ඇතැයි ඔහු පවසයි. එසේම තවත් ප්‍රකට ඉතිහාසඥයකු වූ ආනන්ද කුමාරස්‌වාමි පවසන්නේ ද බුදු පිළිම නිර්මාණය ඉන්දියාවේ ආරම්භ වූ බවයි.
බුදුරජාණන් වහන්සේ ජීවමාන කාලයේ බුදු පිළිමයක්‌ නිර්මාණය වූවාද යන්න පිළිබඳ ඇතැම් විද්වතුන් අදහස් පළ කරති. ' කෝසලබිම්බ වර්ණනාව' නමැති ග්‍රන්ථයේ එවැන්නක්‌ සඳහන් වේ. බුදුහිමියන් තව්තිසා දෙව් ලොව වස්‌ වැසීමට වැඩම කළ පසු උන් වහන්සේ වෙනුවට ප්‍රතිමාවක්‌ ඉදිකර ගැනීමට කොසොල් රජතුමා අදහස් කළේය. එම කරුණ මුගලන් රහතන් වහන්සේට දැන්වූ පසු උන් වහන්සේ තම රද්ධි බලයෙන් තව්තිසා දෙව් ලොවට ශිල්පීන් යවා බුද්ධ රූපයේ ආකෘතියක්‌ ගෙන්වා ගෙන සඳුන් අරටුවකින් බුදු පිළිමයක්‌ කරවූහ. රජ තුමා එයට පුද පූජා කළ බව සඳහන් වෙයි. කොසොල් රජු යළි එය රනින් කළ බවත්, 7 වැනි සියවසේ එය තමන් දුටු බවත් හිය්‍යුංසාං සඳහන් කරයි.
කෙසේ වෙතත් අශෝක අධිරාජයාගේ සමයෙහි මිහිඳු හිමියන් සමග දහ අට ශ්‍රේණියක කලා ශිල්පීන් ලක්දිවට පැමිණි බව ලක් ඉතිහාසයෙහි සඳහන් වෙයි. ඔවුන් 'ශාරිපුත්‍රය' මංජුශ්‍රී චිත්‍රකර්ම ශාස්‌ත්‍රය, ආලේඛණ ලක්‌ෂණ වැනි ග්‍රන්ථ ආශ්‍රයෙන් බුදුපිළිම නිර්මාණය කළ බව සිතිය හැක. දෙවනපෑතිස්‌ රජු ථූපාරාමයෙහි බුදු පිළිමයක කළ බව මහාවංසය පවසයි. දුටුගැමුණු රජ තුමා ද රුවන්වැලි මහ සෑයෙහි රනින් සහ මැණික්‌වලින් අලන්කෘත බුදු පිළිමයක්‌ කළ බව එහිම සඳහන් වෙයි. භාරතයෙහි බුදු පිළිමවලට වඩා ලාංකික බුදු පිළිම කලාත්මක්‌ බවෙන් සහ එහි ඇතුළත් විය යුතු ආධ්‍යාත්මික ගුණාංගයන් ගෙන් සමන්විතය. භාරතීය බුදු පිළිම වැඩි වශයෙන් නිර්මාණය වූයේ වැඳුම් පිදුම් කිරීමට නොව සෞන්දර්ය සඳහා ය. ලාංකික බුදු පිළිමය වැඳුම් පිදුම් සඳහාම නිර්මාණය විය. ඒ නිසාම ලාංකික බුදු පිළිමය ආධ්‍යාත්මික ලක්‌ෂණවලින් යුතුව , ලෝකෝත්තර ගුණවලට හානි නොවන සේ ශීල, සමාධි, ප්‍රඥා, මහා කරුණා ආදී අපරිමිත ගුණස්‌කන්ධයන් අන්තර්ගත වන සේ නිම කිරීමට ලාංකික කලා කරුවා උත්සාහ ගත්තේ ය.
පිළිම නිර්මාණ කරණයේ දී එකම ආකාරයට නොදක්‌වා , විවිධ මුද්‍රාවන්ගෙන් නිර්මාණය කළහ. එම මුද්‍රාවන් මගින් දැක්‌වීමට උත්සාහ කළේ බුදු හිමියන්ගේ අනන්ත බුදු ගුණයන්ය. බණ පොත් රැසකින් කිව යුතු කරුණු එම මුද්‍රා මගින් සමාජයට ලබා දුන්හ. මෙම පිළිම නෙළීම පිළිබඳ සවිස්‌තරාත්මක කරුණු ක්‍රි. ව. පස්‌වැනි සිය වස වන විට පොත් පත් වල ලියවී ඇත.එහෙත් එයට පෙර පිළිම නිර්මාණය පිළිබඳ මුඛ පරම්පරා ගත නීති රීති තිබුණි. පිළිම නෙළීම පිළිබඳ ඉගැන්වෙන ග්‍රන්ථ අතර , 1. මානසාර 2. වෘහත්සංහිතාව 3 . ශූක්‍රනීතිය 4 . පටිමාමාන ලක්‌ෂණ 5 . චිත්‍ර ලක්‌ෂණම් 6. බුද්ධභාෂිත පටිමාලක්‌ෂණම් 7. ශාරිපුත්‍රය 8 . මංජුශ්‍රීවාස්‌තු විද්‍යාව 9 . රූපාවලිය 10 . වෛජයන්තය වැනි ග්‍රන්ථ ප්‍රධාන වෙයි. මූර්ති ශිල්පයට අයත් මූල ධර්ම හයක්‌ පෙර සිට පැවත එන ලදී. ඒවා ' ෂඩංගය ' යනුවෙන් හැඳින් වෙයි. එම ෂඩංගය නම් ,
1. රූපභේද - ප්‍රතිමා වල බාහිර ලක්‌ෂණ සහ එක් එක් ප්‍රතිමාවලට අයත් විශේෂ ලක්‌ෂණ
2 .ප්‍රමාණ - සමානුපාතික ලක්‌ෂණ ගැන දැනුම
3 . භාව - පිළිම වලින් දැක්විය යුතු හැගීම් ගැන ශිල්පීන් තුළ තිබිය යුතු දැනුම
4. ලාවන්‍යයෝග - කලාත්මක බවත් , සෞන්දර්යාත්මක බවත් මුසු කිරීමේ හැකියාව
5. සාදෘශ්‍යය - ජීවමාන බව එනම් පිළිමයත් එයින් පෙන්නුම් කළ පුද්ගලයාත් අතර වෙනසක්‌ නොවීම
6 . වර්ණිකා භේදය - නිවැරදි වර්ණ සහ ඒවාට අදාළ තෙළි කූරු (පින්සල් ) භාවිතය ගැන දැනුම
පිළිමයක්‌ ඉදි කිරීමේ දී ශාරීරික ලක්‌ෂණ සහ ඒ ආශ්‍රීත වෙනත් ලක්‌ෂණ එනම් ඉරියව් , මුද්‍රා , ආසන , ඇඳුම් , චීවර , සංඛෙත, වාහන , රැස් වලලු ආදිය රූප වශයෙන් සලකයි. පිළිමයක්‌ ඉදි කිරීමේදී සම්මත මිනුම් ක්‍රම ඇත. මනුෂ්‍ය රූපයෙහි නම් මුහුණ මෙන් අට ගුණයක්‌ උසින් විය යුතු ය. බුදු පිළිමයක නම් මුහුණ මෙන් නව ගුණයක්‌ උස්‌ විය යුතු ය. මෙම ක්‍රමය ' තාලමාන ' නොහොත් ' බිම්බමාන ' වශයෙන් ද හඳුන්වයි. පිළිමයකින් කිසියම් හැඟීමක්‌ පිළිබිඹු විය යුතුය. එහිදී මුහුණ ප්‍රධාන වෙයි. අදාළ අයගේ චරිතය , ගුණාංග, මුහුණෙන් නොදැක්‌වේ නම් එය අසාර්ථක නිර්මාණයකි. එසේම වර්ණ මගින් පිළිමයේ හැඟීම් ද්වනිත කළ හැකි ය. එනම් ප්‍රීතිමත් බව දැක්‌වීමට දීප්තිමත් වර්ණත්, දුක දැක්‌වීමට අඳුරු වර්ණත් උපයෝගි කර ගනියි. කිසියම් රටාවකට තෙළිතුඩ භාවිතා කර රූපය ඉස්මතු කිරීම ' වර්ණිකාෙරීධය ' වශයෙන් සැලකෙයි. පුද්ගලයකුගේ රූප කාය ඒ අයුරින්ම පිළිබිඹු කිරීම ' සාදෘෂ්‍යකරණය' වශයෙන් සැලකේ.
බුදුපිළිම නෙළීමේදී ප්‍රධාන වශයෙන් ඉරියව් තුනක්‌ ඇත. එනම් හිඳිපිළිමය, හිටි පිළිමය, ඔත් පිළිමය යන ඉරියව් තුනයි. හිඳි පිළිමය මගින් බුද්ධත්වය, භාවනා කිරීම, ධර්ම දේශනා කිරීම යන අවස්‌ථා නිරූපණය වෙයි. හිටි පිළිමය අභංග, සමභංග, ත්‍රිභංග, අතිභංග යනුවෙන් හතර ආකාර වෙයි. අභංග යනු මඳක්‌ නැමී සිටින ආකාරයයි. ත්‍රිභංග යනු හිස, කොන්ද, දණහිස මදක්‌ නැමී සිටින ආකාරයයි. අතිභංග යනු ත්‍රිභංගයේම වෙනස්‌ තත්ත්වයක්‌ වශයෙන් සැළකෙයි. ඔත් පිළිමය නම් බුදුන් වහන්සේගේ සැතපීම, පිරිනිවීම දැක්‌වීම යි. බුදුගුණ... 09 පිටුවෙන්...
මේවා 'සිංහසෙය්‍යාවෙන්' දක්වා ඇත. එනම්, දකුණු ඇලයට හැරී දකුණු අත්ල මත හිස තබා, දෙපා රුජුව තබා, නිදා ගැනීමයි. පිරිනිවීම දක්වන පිළිම වල විලුඹ දෙක සමානව දක්වන අතර, සැතපෙන පිළිම වල එක් විලුඹක්‌ මදක්‌ ඉදිරියට එන සේ නිර්මාණය කරයි.
පිළිම නෙළීමේ දී මුද්‍රාවන් ප්‍රධාන තැනක් ගනියි. මුද්‍රා අතර ධර්මචක්‍ර මුද්‍රාව , ධ්‍යාන මුද්‍රාව, විතර්ක මුද්‍රාව, අභය මුද්‍රාව, වරද මුද්‍රාව, භූම් ස්‌පර්ෂ මුද්‍රාව ප්‍රධාන වෙයි. මේවාට අමතරව ස්‌වස්‌ථික මුද්‍රාව, පරදුක්‌ඛ දුක්‌ත මුද්‍රාව, ජානුහත්ථ මුද්‍රාව, ප්‍රතිග්‍රහ මුද්‍රාව වශයෙන් බුදු පිළිම නෙලා ඇත. මුද්‍රාවන් මගින් බුදු ගුණ විදහා දක්වයි. බොහෝ විට බුදු පිළිම නෙළුම් මලක වෘත්තාකාර කර්ණිකාව මත වැඩ හිඳින අයුරෙන් නිර්මාණය කර ඇත. මෙය ' පද්මපීඨ ' වශයෙන් හැඳින්වේ. විළුඹ උඩු අතට හැරී ඇති අයුරින් වම් පාදය මත දකුණු පාදය තබා වැඩ හිඳින පිළිමය 'වීරාසනය' නමින් හැඳින්වෙයි. එසේම 'පද්මාසනය' භද්‍රාසනය, වජ්‍රාසනය වශයෙන් හිඳගන්නා ක්‍රම කිහිපයක් ඇත.
පිළිම නිර්මාණයේ දී මහා පුරුෂ ලක්‌ෂණ තිස්‌ දෙකක්‌ ඇතුළත් කිරීමට කලාකරුවා උත්සාහ කරයි. එයට අමතරව අසූවක් අනුභ්‍යඤ්ජන ඇත. එසේම භ්‍යාම ප්‍රභා වශයෙන් බුද්ධ රශ්මිය නිර්මාණය කරයි. මෙම රශ්මිය ඇතැම් පිළිම වල සිරුර පුරාමත්, ඇතැම් පිළිමවල හිස වටා කවාකාරවත් දක්වයි. හිස මුදුනත 'කේතුමාලාව ' දිස්‌ වෙයි. මෙය 'සිරස්‌පත' යනුවෙන් ද හඳුන්වයි. මුඩු හිස මුදුනෙහි ගොළුබෙල්ලෙකු ආකාරයෙන් හෝ ශිඛාකාරයෙන් ද කේතුමාලාව නිරූපණය කරයි. කේතුමාලාව ' රංසිචූලාමණී ' යනුවෙන් ද හඳුන්වයි. සෙල්මුවා පිළිමවල වර්ණ ආලේපනය නොකරයි. වෙනත් බදාම වලින් නිර්මිත පිළිමවල වර්ණ ආලේප කරයි. වර්ණ සඳහා දේශීය ස්‌වාභාවික දෙය උපයෝගි කර ගනියි. ප්‍රධාන වශයෙන් නිල්, රතු, කහ, කළු වර්ණ යොදාගෙන ඇත. මහනුවර යුගයේ රත්‍රං පැහැය ද උපයෝගී කරගෙන ඇත. සුදු පැහැය මකුලු පස්‌වලින් ද ඇතැම් විට හුණු ගල් පිළිස්‌සීමෙන් ද ලබාගෙන ඇත. කලු පැහැය ලබා ගැනීම සඳහා කොහොල්ලෑ, කැකුණ තෙල්, හල්දුම්මල, කපු රෙදි කැබලි සමග මිශ්‍ර කර, මැටි බඳුනක දමා තවත් බඳුනකින් වසා ගින්නේ පැසවයි. වසන ලද බඳුනෙහි දැලි එකතු වෙයි.
මෙම දැලි තෙල් ගතිය නිසා මැලියම් විශේෂයක්‌ ද එක් කර ගනියි. කළු පැහැය ලබා ගැනීමට තවත් ක්‍රමයක්‌ තිබුණි. එනම් බදුල්ල කිරි, කැප්පෙටියා, ලාකඩ, හල්දුම්මල, පරණ කොහොල්ලෑ එක පමණ ගෙන උණු කිරීමෙනි. එසේම පොල් කටු අඟුරු කුඩු කර සියුම් රෙදි කැබැල්ලකින් හලා ගැනීමෙන් ද කළු පැහැය ලබා ගන්නා ලදී.
රතු පැහැය ලබා ගත්තේ ගුරු ගල් කුඩු කර ගැනීමෙනි. පසු කාලයෙහි ඉන්දියාවෙන් 'සාදිලිංගම්' ගෙන්වා රත් මල් පොතු යුෂ සමග මිශ්‍ර කර, සකස්‌ කර ගන්නා ලදී. ගොකටු ගස්‌වලින් කහ පැහැය ලබාගන්නා ලදී. එම ගස තුවාල කර වැගිරෙන කිරි එකතු කර ගෙන ඒවා උණු කර ගනියි. නීල වර්ණය සඳහා නිල් අවරිය කොළ උපයෝගී කර ගන්නා ලදී. කොළ පාට සකස්‌ කර ගත්තේ අගුණ, මිදෙල්ල, රණවරා, යන කොළ වර්ගවලින් ය. මෙම සායම් වර්ග චිරාත් කාලයක් දුර්වර්ණ නොවී පැවතීම සඳහා නිවැරදි තාක්ෂණික ක්‍රම උපයෝගි කර ගන්නා ලදී. මෙම මිශ්‍රණයන් දිවුල් මැලියම් සමග එක් කර ගල් වංගෙඩියේ අඹරා ගනිති. මේ සඳහා 'දොරණ' නම් ගසෙහි තෙල් ද උපයෝගි කර ගනිති.
පිළිම සායම් කිරීමේ දී තෙලි තුඩ නොහොත් පිංසල භාවිතා කළහ. සත්ත්ව ලොම්, ගස්‌ වල මුල්, තෘණ වර්ග, සහ මල් රේණු වැනි දෙය පිංසල සඳහා උපයෝගි කර ගත්හ. ලේන, බළල් වැනි සතුන්ගේ ලෝම, වැටකේ මුල් සහ එම මල්, තුත්තිරි සහ වෙනත් ශාක වර්ගවලින් පිංසල් සකස්‌ කර ගත්හ. මේ අයුරින් දේශීය ක්‍රමවේද අනුව වර්ණ ගැන් වූ පිළිම, සිතුවම් වසර දහස්‌ ගණනක් ඒ අයුරින්ම පැවැතීමත්, එම නැවුම් සුවඳ එලෙසම පැවතීමත් පුදුම සහගතය.
බුදු පිළිමයක්‌ නිර්මාණය කිරීමේ දී ප්‍රධානම චාරිත්‍රය වන්නේ නේත්‍රා මංගල්‍යයයි . නැකත් බලා සුභ මොහොතින් එය සිදු වෙයි. නෙත් තබන ශිල්පියා පිරිසිදුව, සීලයෙහි පිහිටා, කිලි කුණු වලින් වැළකී එම කාර්යය කළ යුතුය. නෙත් තබන දිනට පෙර දින නවග්‍රහයන් සඳහා පූජාවක්‌ තබයි. අපල උපද්‍රව දුරු කර ගැනීමට මෙම වත් පිළිවෙත් කරයි. පිළිමයෙහි මුහුණ එක එල්ලේ නොබලා, ඉදිරියෙහි කැඩපතක්‌ තබාගෙන එමගින් නෙත් තැබීම කරයි. ඔහු සුදු වස්‌ත්‍රයකින් මුහුණ වසාගෙන කිරි සහිත ගසක්‌ අසළට ගොස්‌ ආයුධයකිsන් ගස තුවාල කර එම කිරි දෙස බලයි. එසේම එළ ගවයකුගේ ඇඟ ස්‌පර්ෂ කරයි. එම ගවයා පිරිමි සතකු විය යුතු ය. මෙම සියල්ල කළේ වස්‌ වැදීමෙන් වැළකීම පිණිස ය. නිසි පරිදි මෙම කටයුතු සිදු නොකළහොත් ශිල්පියාටත්, විහාරාධිපතීන් වහන්සේටත්, දායක දායිකාවන්ටත් අනිටු පලවලට මුහුණ දීමට සිදුවේය'යි විශ්වාශයක්‌ එදා මෙන්ම අද ද පවතියි. එපමණක්‌ නොව, නිසි පරිදි නේත්‍රා නොතැබුව හොත් රටටත්, පාලනය කරන රජුටත්, වැසියන්ටත් ශිල්පියාටත් වස්‌ වදින බවට විශ්වාසයක් ඇත. එබැවින් නියමිත අංග ලක්‌ෂණ අනුව, වත් පිළිවෙත් සපුරමින් පිළිම සකස්‌ කිරීමට එදා ශිල්පීහු කටයුතු කළහ. අද බොහෝ විට එම තත්ත්වයෙන් බැහැරව සුවිසල් පිළිම ඉදි කරනු පෙනෙයි. ශාස්‌ත්‍රානුකූලව පිළිම නෙලීමේ කලාව නොදත් උදවිය මුදලට ගිජුව කරන ඇතැම් පිළිම බුදු පිළිම වශයෙන් නොව , වෙනත් අවතාර වශයෙන් දක්‌නට ලැබීම කනගාටුදායක ය. එවැනි අශාස්‌ත්‍රීය වැඩවල අනිටු විපාක අද අප අත් විඳිනවාදැ'යි සැකයක්‌ ද ඇතිවේ.
